بخشی از کتاب:

موضع انسان در اين مسأله، در تمام ابعاد انديشه ‏اش و در جهان بينی او و ارزيابيهايش از مسائل و در جهت گيريهای اخلاقی و اجتماعی‏اش تأثير و نقش تعيين كننده دارد. گمان نمی رود هيچ انديشه‏ای به اندازه اين انديشه « دغدغه آور » باشد. هر فردی كه اندكی‏ با تفكر و انديشه سرو كار داشته است، لااقل دوره ‏ای از عمر خويش را با اين « دغدغه » گذرانده است.

تا آنجا كه من از تحولات روحی خودم به ياد دارم از سن سيزده سالگی اين‏ دغدغه در من پيدا شد و حساسيت عجيبی نسبت به مسائل مربوط به خدا پيدا كرده بودم. پرسشها – البته متناسب با سطح فكری آن دوره – يكی پس از ديگری بر انديشه‏ام هجوم می ‏آورد. در سالهای اول مهاجرت به قم كه هنوز از مقدمات عربی فارغ نشده بودم، چنان در اين انديشه ‏ها غرق بودم كه شديداً ميل به « تنهايی » در من پديد آمده بود. وجود هم حجره را تحمل نمی‏ كردم و حجره فوقانی عالی را به نيم حجره ‏ای دخمه مانند تبديل كردم كه‏ تنها با انديشه‏ های خودم بسر برم. در آن وقت نمی خواستم در ساعات‏ فراغت از درس و مباحثه به موضوع ديگری بينديشم، و در واقع، انديشه در هر موضوع ديگر را پيش از آنكه مشكلاتم در اين مسائل حل گردد، بيهوده و اتلاف وقت می‏شمردم. مقدمات عربی و يا فقهی و اصولی و منطقی را از آن‏ جهت می‏ آموختم كه تدريجاً آماده بررسی انديشه فيلسوفان بزرگ در اين مسأله‏ بشوم.

به ياد دارم كه از همان آغاز طلبگی كه در مشهد مقدمات عربی می‏ خواندم، فيلسوفان و عارفان و متكلمان – هر چند با انديشه‏ هايشان آشنا نبودم – از ساير علما و دانشمندان و از مخترعان و مكتشفان در نظرم عظيم تر و فخيم تر می‏نمودند تنها به اين دليل كه آنها را قهرمانان صحنه اين انديشه ‏ها می ‏دانستم. دقيقاً به ياد دارم كه در آن سنين كه ميان 13 تا 15 سالگی بودم‏، در ميان آن همه علما و فضلا و مدرسين حوزه علميه مشهد، فردی كه بيش از همه در نظرم بزرگ جلوه می‏نمود و دوست می‏ داشتم به چهره‏اش بنگرم و در مجلسش بنشينم و قيافه و حركاتش را زير نظر بگيرم و آرزو می‏كردم كه روزی‏ به پای درسش بنشينم، مرحوم « آقا ميرزا مهدی شهيدی رضوی » مدرس فلسفه الهی در آن‏ حوزه بود. آن آرزو محقق نشد، زيرا آن مرحوم در همان سالها (1355 قمری‏) درگذشت.

پس از مهاجرت به قم گمشده خود را در شخصيتی ديگر يافتم. همواره‏ مرحوم آقا ميرزا مهدی را بعلاوه برخی از مزايای ديگر در اين شخصيت می‏ديدم‏، فكر می‏كردم كه روح تشنه‏ام از سرچشمه زلال اين شخصيت سيراب خواهد شد. اگر چه در آغاز مهاجرت به قم هنوز از « مقدمات » فارغ نشده بودم و شايستگی ورود در « معقولات » را نداشتم، اما درس اخلاقی كه وسيله‏ شخصيت محبوبم در هر پنجشنبه و جمعه گفته می‏شد و در حقيقت درس معارف و سير و سلوك بود نه اخلاق به مفهوم خشك علمی، مرا سرمست می‏كرد. بدون‏ هيچ اغراق و مبالغه‏ای اين درس مرا آنچنان به وجد می‏آورد كه تا دوشنبه و سه شنبه هفته بعد خودم را شديداً تحت تأثير آن می‏يافتم. بخش مهمی از شخصيت فكری و روحی من در آن درس – و سپس در درسهای ديگری كه در طی‏ دوازده سال از آن استاد الهی فرا گرفتم – انعقاد يافت و همواره خود را مديون او دانسته و می‏دانم. راستی كه او « روح قدسی الهی » بود.

تحصيل رسمی علوم عقلی را از سال 23 شمسی آغاز كردم. اين ميل را هميشه‏ در خود احساس می‏كردم كه با منطق و انديشه ماديين از نزديك آشنا گردم و آراء و عقايد آنها را در كتب خودشان بخوانم. دقيقاً يادم نيست، شايد در سال 25 بود كه با برخی كتب ماديين كه از طرف حزب توده ايران به‏ زبان فارسی منتشر می‏شد و يا به زبان عربی در مصر – مثلاً – منتشر شده بود آشنا شدم. كتابهای دكتر تقی ارانی را هرچه می‏ يافتم به دقت می‏خواندم و چون در آن وقت به علت آشنا نبودن با اصطلاحات فلسفی جديد فهم مطالب‏ آنها بر من دشوار بود، مكرر می‏خواندم و يادداشت بر می‏داشتم و به كتب‏ مختلف مراجعه می كردم. بعضی از كتابهای ارانی را آنقدر مكرر خوانده بودم كه جمله ‏ها در ذهنم نقش بسته بود. در سال 29 يا 30 بود كه كتاب اصول مقدماتی فلسفه‏ « ژرژ پوليتسر » استاد دانشكده كارگری پاريس به دستم رسيد. برای اينكه‏ مطالب كتاب در حافظه‏ ام بماند، همه مطالب را خلاصه كردم و نوشتم. هم‏ اكنون يادداشتها و خلاصه ‏هايی را كه از آن كتاب و كتاب ماترياليسم‏ ديالكتيك ارانی برداشته‏ام، دارم.